H «Ματιά του συλλέκτη», η μεγάλη σύναξη των ζωγράφων και οι δρόμοι της τέχνης και της ζωής στο Ηράκλειο
Τέχνη σημαίνει ζωή· καθώς μέσα στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου απλωνόταν στον ιστορικό χώρο «Η ματιά του συλλέκτη», με έργα σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής και γλυπτικής από τη Συλλογή του Σωτήρη Φέλιου, έξω η πλατεία με την ενετική κρήνη του Φραγκίσκο Μοροζίνη, τα θρυλικά Λιοντάρια, έσφυζε από τις διάφορες εντάσεις της ζωής στο Ηράκλειο. Παλλόταν δυναμικά και ρυθμικά ο χαρακτήρας της πόλης, αυτός που η αντιδήμαρχος πολιτισμού Αριστέα Πλεύρη συνέπτυξε κάτω από τον τίτλο, το Ηράκλειο των πέντε συν ενός πολιτισμών. Των χαρμόσυνων προϊστορικών πολιτισμών, του Αραβικού, του Βυζαντινού, του Ενετικού, του Οθωμανικού και του σύγχρονου Ελληνικού πολιτισμού.
Ο ιερός θόρυβος της Ιστορίας και του Πολιτισμού είναι διακριτικός και συγχρόνως εκκωφαντικός στο Ηράκλειο, αν αποφασίσεις να τον αφουγκραστείς. Πάλι η κυρία Πλεύρη μας υποψίασε. Το Ηράκλειο αρέσκεται να κρύβει την ιστορία του, αλλά την αποκαλύπτει σε εκείνον που θα το προκαλέσει.
Έργα του «συν ενός» σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, άρχισαν ήδη να αποσυσκευάζονται μέσα στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου και να αναρτώνται στους τοίχους για να συναρμολογήσουν μια ιστορία που έχει στο νου της η επιμελήτρια Λουΐζα Καραπιδάκη. «Δεν υπάρχουν καλές ή κακές συλλογές» λέει, «αλλά η οπτική του συλλέκτη». Καθώς η κυρία Καραπιδάκη περιδιάβαζε τα 1200 και πλέον έργα της συλλογής του Σωτήρη Φέλιου, όλο και πιο αποκαλυπτικά αναδυόταν από την πίσω όψη τους ένα ιδιαίτερο για το καθένα αφήγημα που είχε συνθέσει ο συλλέκτης, ο ιδανικός συλλέκτης κατά την κυρία Λαμπράκη, καθώς αγοράζει έργα όχι για να επενδύσει, αλλά γιατί αγαπάει. Η επιμελήτρια προκάλεσε τον συλλέκτη να της μιλήσει διεξοδικά για την ιστορία που διηγούταν σε αυτόν το κάθε έργο, και όχι μόνο σεβάστηκε το αφήγημά του, αλλά στηρίχθηκε σ’ αυτό, συνθέτοντας μια εικαστική «πολυαφήγηση», η οποία διαπνέεται από την εσωστρέφεια, όσο και από την εξωστρέφεια, των δημιουργών. Έστησε μια μουσειακή έκθεση, με αρχή, τέλος, ενότητες και υποενότητες, με κέντρο τον άνθρωπο, για τον άνθρωπο, και όχι μόνο για τους μυημένους.
Μοιάζει με πολυφωνικό τραγούδι· οι τραγουδιστές – δημιουργοί μιλούν και τονίζουν διαφορετικά, αλλά εν τέλει λένε το ίδιο τραγούδι. Κι εδώ οι 49 ζωγράφοι και γλύπτες που συμμετέχουν στην αφήγηση του «Βλέμματος του συλλέκτη», μιλούν παραστατικά. Λένε στον θεατή αυτό που έχουν να του πουν, κι εκείνος καταλαβαίνει πολύ περισσότερα, επενδύοντας στο έργο και τη δική του ενέργεια, δύναμη και εμπειρία. Πολλοί ζωγράφοι, πλήθος έργα, πολλοί θεατές, πλήθος ματιές, μιλούν για πολλά και διαφορετικά πράγματα· όχι μόνο στους φιλότεχνους, αλλά στον καθένα, ο οποίος μπορεί να ανακαλύψει τον εαυτό του. Το έχουν αυτό οι πολυσυλλεκτικές συλλογές. Μπορεί η ματιά του συλλέκτη να είναι μία – αν και όπως είπε ο Σωτήρης Φέλιος κι αυτή εξελίσσεται και ωριμάζει μέσα στη ροή του χρόνου – αλλά οι όψεις της συλλογής πολλές, αφού τα έργα εκπορεύονται από πολλούς και διαφορετικούς, πάντα μοναδικούς σε αυτό το επίπεδο, καλλιτέχνες.
Οι διαφορετικές πορείες των δημιουργών φαίνονται στα έργα τους. Των σύγχρονων καλλιτεχνών, οι οποίοι είναι παρόντες με έργα τους, και πολλοί και με τη φυσική παρουσία τους σε μια σπάνια και εξόχως πολυπληθή εικαστική συνάντηση, αλλά και των ιστορικών μορφών, παγκόσμιας εμβέλειας, των προηγούμενων πολιτισμών που οίκησαν το Μεγάλο Κάστρο, του Βυζαντινού και του Ενετικού. Πάλι στο κέντρο του Ηρακλείου, στην Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών, η ομήγυρης των εικαστικών καλλιτεχνών και όλοι εμείς, είχαμε την ευτυχία να ψηλαφήσουμε τις λαμπερές απαρχές της ελληνικής ζωγραφικής, μυημένοι από τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, γέννημα της ευρύτερης περιοχής του Ηρακλείου, Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα. Εκστατικοί μπροστά στα έργα του Άγγελου Ακοτάντου (αρχές 15ου αιώνα) και του εκπληκτικού Μιχαήλ Δαμασκηνού (16ος αιώνας), κυριαρχούμαστε από τη μαγεία της λαμπερής συνάντησης στον Χάνδρακα δύο ρευμάτων που έπνεαν από αντίθετες κατευθύνσεις. Το ένα, το πιο ισχυρό, ερχόταν από τη Δύση και την Αναγέννηση, με έντονα χαρακτηριστικά, βλέμματα και χρώματα, και το άλλο από την Ανατολή και το Βυζάντιο γεμάτο συναίσθημα και θείο δέος. Το πόσο δυνατά φύσηξε το κάθε ρεύμα στις άγιες εικόνες των δύο επιφανέστερων εκπροσώπων της θρυλικής Κρητικής Σχολής – μήτρα της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής – όρισε και τις αντίθετες πορείες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και του Μιχαήλ Δαμασκηνού.
«Ο Δαμασκηνός είναι εντελώς σύγχρονος του Γκρέκο. Οι δυο τους αντιπροσωπεύουν δύο τάσεις της Κρητικής Σχολής. Ο Γκρέκο θέλησε να γίνει Δυτικός και γι αυτό μπήκε ξανά στο σχολείο της Δυτικής τέχνης, στο εργαστήριο του Τισιανού στη Ρώμη. Είχε ήδη δυτικά στοιχεία στις πρώιμες εικόνες που δημιούργησε στον Χάνδακα, αλλά πραγματική μίξη στοιχείων Βυζαντινών και Δυτικών τα εμφάνισε στα έργα του όταν πια πήγε στο Τολέδο, μακριά από τις επιδράσεις των Ιταλών. Εκεί βρήκε τον εαυτό του και δημιούργησε το μοναδικό του ύφος. Ο Δαμασκηνός πάει κι αυτός στη Βενετία, αλλά δουλεύει ένα φοβερό σύνολο στον Αι Γιώργη, στην εκκλησία της Κρητικής κοινότητας. Αντιθέτως, στα αρχεία της Κοινότητας δεν υπάρχει το όνομα του Γκρέκο. Δηλαδή αποκόπτεται εντελώς από τους συμπατριώτες του και προσπαθεί να μυηθεί στο ύφος το Δυτικό. Κάνει όμως κάποια έργα που έχουν ακόμη στοιχεία βυζαντινά. Επί των ημερών μας η Πινακοθήκη απέκτησε με Πανελλήνιο Έρανο την Ταφή του Χριστού, που θεωρείται το σημαντικότερο έργο της περιόδου της Βενετίας του Γκρέκο. Ο Δαμασκηνός επιστρέφει στον Χάνδακα και ζωγραφίζει αυτές τις εικόνες με έναν οργανωτικό γάμο Βυζαντίου και Δύσης, γιατί, εδώ, βλέπουμε στοιχεία δυτικά, όχι πολύ αφομοιωμένα, και στοιχεία ανατολικά, μίξη η οποία σήμερα μας φαίνεται και είναι γοητευτική».
Δεν υπάρχουν έργα του στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης, αλλά «Ο Έλληνας» παγκόσμιος ζωγράφος είναι πανταχού παρών σε κάθε εικαστικό περιβάλλον. Στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης – τόπο συνάντησης στην προκυμαία του Ηρακλείου των ενθυμημάτων τεσσάρων άλλων πολιτισμών, του Βυζαντινού, του Αραβικού του Ενετικού και του Οθωμανικού – φιλοξενούνται η «Άποψη του Όρους και της Μονής Σινά», τέμπερα και λάδι σε ξύλο, περίπου 1570, και «Η βάπτιση του Χριστού», αβγοτέμπερα και λάδι σε ξύλο, 1569. Οι ζωγράφοι κοιτάζουν εκστατικοί τα δύο μικρά έργα, αλλά ο Σωτήρης Φέλιος θα τολμήσει να «δει» τον δείξαντα να μπαίνει στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, στη μοναδική σύναξη των σύγχρονων Ελλήνων ομότεχνών του. «Από τη στιγμή που η κυρία Πλεύρη μου είπε γίνεται η έκθεση στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, πάμε, αυθαίρετα στο μυαλό μου είχε έρθει ότι είναι πάρα πολύ πιθανόν – δεν μπορώ ιστορικά να το αποδείξω, αλλά είναι πάρα πολύ πιθανόν – αυτόν τον χώρο να τον είχε περπατήσει ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, υπήρχε πριν φύγει για τη Βενετία. Και είναι βέβαιο – νομίζω εγώ ή θέλω να νομίζω – ότι επειδή δούλευε και στη δικιά μας παράδοση και σε εκείνο που είχε έρθει και ήταν δύο αιώνες εδώ, αυτό που ερχόταν από την Αναγέννηση, από την Ιταλία, από τη Βενετία, θα είχε κάτσει με προσοχή και θα είχε δει όλα αυτά τα έργα. Και έκανα την αναγκαία μεταγωγή, την αυθαίρετη, το συνηθίζουμε στην Αρκαδία, να πω ότι αν έβλεπε αυτά τα έργα, είμαι βέβαιος, ότι σε όλα θα διέκρινε έναν κόκκο, μια μικρή άκρη κλωστής η οποία συνδέει την παράδοση, όχι την εθνική, αλλά αυτής της τέχνης που γεννήθηκε σ’ αυτόν τον τόπο, αυτήν που καθοδηγήθηκε από αυτό το φως».
Αυτή η καλλιτεχνική παράδοση, από τις απαρχές της, ήταν ανοιχτόκαρδη στη ζωή, τη χαρά και την απόλαυση. Όπως είπε η κυρία Λαμπράκη, ο Μινωικός πολιτισμός είναι γεμάτος ζωική χαρά, ανοιχτός προς τη ζωή με υπαινιγμούς δημοκρατίας. Αυτή η αίσθηση είναι ζωντανή μέσα στο εκπληκτικό Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Κι ενώ όλα αυτά τα, σύγχρονα, θαυμαστά συμβαίνουν μέσα στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, οι υλικές απολαύσεις του τωρινού ελληνικού πολιτισμού, ξεχειλίζουν και κυλούν προκλητικές στους δρόμους του Ηρακλείου. Σε ένα διάλειμμα της απαιτητικής συναρμολόγησης της έκθεσης, η Λουίζα Καραπιδάκη ακολούθησε τις εφηβικές της μνήμες, που τις έζησε στο Ηράκλειο, βγήκαμε στην πλατεία των Λιονταριών και μπήκαμε στο μαγαζί «Κιρκόρ», του Αρμένη, για την πιο φημισμένη, παραδοσιακή, μπουγάτσα με κρέμα ή τυρί. Ο Δημήτρης, ο οποίος εκπαιδεύτηκε στο εργαστήριο φύλλου του πρόσφυγα από την Ιωνία πατέρα του, μας λέει ότι στη μπουγάτσα με ξινή και γλυκιά μυζήθρα, βάζουν, παραδοσιακά, και σ’ αυτήν ζάχαρη άχνη και κανέλα. Κάποιοι, μάλιστα, έβαζαν, το πιο σπάνιο και ακριβό μέλι. Θα σου βάλω σε μια γωνιά για να δοκιμάσεις και θα με θυμηθείς, με προέτρεψε.
Το φαγητό στο Ηράκλειο, όπως και σε όλη την Κρήτη, είναι η ιδιαίτερη γεύση του τοπίου, της ιστορίας και του πολιτισμού του. Στο «Μεράστρι», λες και σεργιανάς σε όρη και οροπέδια τρώγοντας τσιμούλια, ασκορδουλάκους, χορτόπιτες με γιαχνερά χόρτα και χειροποίητο φύλλο, αγγιναροκούκια, οφτό με πατάτες και ντομάτα στον ξυλόφουρνο, χειροποίητα σκιουφιχτά μακαρόνια με απάκι, και, κυρίως, κατσικάκι με ασκολίμπρους. Οι ασκορδουλάκοι και οι ασκολίμπροι είναι φετίχ για το κρητικό τραπέζι. Ίσως γιατί αναπτύσσονται βυζαίνοντας τους ιδιαίτερους χυμούς της κρητικής γης. Είναι σαν να θρέφει και τους ανθρώπους, όπως τα πάμπολλα φυτά της. Τρώγονται και οι λευκές ρίζες, και τα πράσινα φύλλα των ασκολίμπρων, αφού καθαριστούν από τα αγκάθια, με δύο παράλληλες τομές του μαχαιριού, εκατέρωθεν του κοτσανιού.
Από την κουζίνα του «Μεράστρι» – το άστρο της ημέρας είναι ο Αυγερινός – η μαγείρισσα Όλγα Πουλάκη μαγειρεύει με τον παραδοσιακό τρόπο, με αγάπη δηλαδή, το κατσικάκι με τους ασκολίμπρους. Σε μια κούπα ελαιόλαδο, φυσικά, σοτάρει σε δυνατή φωτιά ψιλοκομμένο το ένα τέταρτο ενός μεγάλου κρεμμυδιού και μετά βάζει τις μερίδες του κατσικιού και τις βασανίζει ανακατεύοντας το φαγητό σε δυνατή φωτιά για πέντε – έξι λεπτά. Το σβήνει – αρωματίζει λέει η Όλγα – με μια κούπα λευκό κρασί, προσθέτει νερό και το αφήνει ήσυχο να βράσει για σαράντα λεπτά. Όταν το «τσιτώσει» και δει ότι είναι έτοιμο το κατσικάκι, βάζει και τους βρασμένους από πριν ασκολίμπρους και τα αφήνει όλα μαζί να βράσουν για ακόμη δέκα λεπτά. Όλα τα αρώματα και όλα τα νόστιμα στοιχεία που προκύπτουν τα δένει με αβγολέμονο, το οποίο ετοιμάζει με τους κρόκους, μόνο, δύο αβγών, πιπέρι, αλάτι και το χυμό του λεμονιού, μίγμα που αραιώνει παίρνοντας ζουμί από το τσουκάλι. Αφήνει πέντε – δέκα λεπτά το φαγητό να ησυχάσει και να δέσει η σάλτσα.
Ο έρωτας είναι βασική ουσία της απολαυστικής ζωής και πριν και μετά την Ιστορία· μέχρι και σήμερα η ενέργειά του ξεχειλίζει και κυλά στους γεμάτους ζωντάνια και νιάτα πεζόδρομους.
«Θα πάρουμε ένα μεγάλο αυτοκίνητο όπου θα μπούμε όλοι μέσα (…). Έτσι θα φτάσουμε τραγουδώντας. Ευτυχώς τα παιδιά, πιο σοφά από τους μεγάλους, χαίρονται πάντα τη στιγμή που ζούνε κι όχι τι τους περιμένει…»
«Δε βρίσκω τίποτε άλλο σήμερα παρά την πρώτη μας μέρα. Εκείνο το βράδυ που τέλειωσε τόσο αργά και τόσο ξαφνικά. Τα ξανακοιτάζω όλα, όπως φυλλομετρά κανείς ένα βιβλίο εικονογραφημένο, και αισθάνομαι το ρυθμό της μοίρας μας που μας έφερνε ολοένα πιο κοντά. Οι δικές μας ώρες.»
Δύο ερωτευμένοι αλληλογραφούν. Η Μαρώ γράφει στον Γιώργο και ο Σεφέρης αποκρίνεται στην «αγάπη» του. Και οι δύο επιστολές αυτές και πολλές άλλες βρίσκονται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου, μαζί με τα βιβλία του νομπελίστα ποιητή, ο οποίος μας έμαθε την ουσία της ελληνικότητας και την παγκόσμια διάστασή της. Αυτά τα βιβλία και άλλα πολλά που κρύβει στην αγκαλιά της, κάνουν τη Βικελαία Βιβλιοθήκη, τη σημαντικότερη της ελληνικής περιφέρειας.
Ο έρωτας για το βιβλίο γίνεται χειροπιαστός στο εργαστήριο συντήρησης παλαιοτύπων, βιβλίων, δηλαδή, που έχουν εκδοθεί κοντά στη χρονολογία ανακάλυψης της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο. Ο συντηρητής Φίλιππος Λαμπράκης φροντίζει με στοργή δύο από τα παλαιότερα βιβλία της βιβλιοθήκης, την πρώτη έκδοση των κωμωδιών του Αριστοφάνη, που έγινε στη Βενετία το 1498 και μια από τις πρώτες εκδόσεις των απάντων του Αριστοτέλη, που έγινε στη Βασιλεία το 1550. Όλα αυτά, οι πίνακες και τα γλυπτά στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, οι εικόνες του Γκρέκο και του Δαμασκηνού, οι τοιχογραφίες της Κνωσού στο Αρχαιολογικό Μουσείο, η μπουγάτσα, το κατσικάκι με τους ασκολίμπρους, τα παλαιά και τα νέα βιβλία, τα χειρόγραφα του Σεφέρη, όλα, τελικά, υμνούν έναν έρωτα για την ίδια τη ζωή, έτσι όπως κάνει τους κύκλους της στο Ηράκλειο.
Η έκθεση «Η ματιά του συλλέκτη» θα διαρκέσει έως τις 20 Μαΐου. Διοργανώνεται από τον Δήμο Ηρακλείου σε συνεργασία με το Ίδρυμα «Άλλη Αρκαδία» και συμμετέχουν 46 δημιουργοί με 112 έργα τους που βρίσκονται στη συλλογή του Σωτήρη Φέλιου. Το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης, το Ιστορικό Μουσείο και η Βικελαία Βιβλιοθήκη είναι επισκέψιμα καθημερινώς σύμφωνα με το προβλεπόμενο ωράριο.
