Στο γλέντι με τις γυναίκες της Ελεύθερνας και το κρητικό πιλάφι

Τα πράγματα αξίζουν όχι μόνο γι αυτό που είναι, αλλά, κυρίως, γι αυτά που σημαίνουν. Και το φαγητό, εδώ στο κέντρο της μεγάλης θάλασσας, είναι η πιο σεβαστή και η πιο ευτυχισμένη στιγμή της Μεσογείου, που διαρκεί όσο χρόνο χρειάζεσαι για να την απολαύσεις ηδονικά αργά. Ο σπουδαίος σχεδιαστής κομματιών του παζλ των αστικών τοπίων Ρέντζο Πιάνο, λέει ότι η τροφή εδώ και χιλιάδες χρόνια είναι μηχανή καταγραφής ήχων, φωνών, δονήσεων, ιστοριών, τραγωδιών, ανακαλύψεων, περιπλανήσεων. Εκατομμύρια σπυριά-στιγμές μέσα στη μεγάλη αναβράζουσα χύτρα, όπου αλληλεπιδρούν μια μεγάλη «αρμαθιά» πολιτισμοί, εκτονώνοντας με μικρές εκρήξεις, πλήθος χρωμάτων, αρωμάτων, γεύσεων και ιδεών. Το κρητικό πιλάφι που «χοχλακίζει» πάνω στην «παρασιά» είναι το πιο λιτό σύμβολο του πλούτου των πολιτισμών της Μεσογείου και της ψυχής των ανθρώπων της.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Εδώ, στην αρχή του τόξου της λύρας, το πιο μικρό και ταπεινό ερημοκκλήσι μετουσιώνεται σε θαυματουργό και μεγαλόχαρο όταν έχει πανηγύρι. Το μεγάλο καζάνι όπου βράζουν τα σφαχτά είναι η εστία απ’ όπου ξεκινούν οι ομόκεντροι κύκλοι του γλεντιού της συμμετοχής και των μοιρασμάτων, που κορυφώνονται με το σφιχτοδεμένο σμίξιμο των χεριών σε έναν χορό που τόσο πολύ μοιάζει με τον κύκλο της ζωής μας, με τον κύκλο του λυράρη στο σταυροδρόμι.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Μας συγκινούν τα παραμύθια, πάντα μας άρεσαν. Μας  μαθαίνουν ότι πρέπει να προσφέρουμε για να δεχτούμε δώρα. Και το γλέντι είναι πάρε – δώσε μεταξύ της συντροφιάς, ακόμα και όταν αυτή είναι πολύ μεγάλη, όσο ένα χωριό ή ένα νησί. Αξίζει, πράγματι, να βγάλει ο λυράρης από τον κύκλο την άκρη του μικρού του δάκτυλου και να τη χαλαλίσει στις νεράιδες για να τον μάθουν να παίζει θεϊκή λύρα. Και οι αναστεναγμοί μιας λύρας που παίζει βγαίνουν από την τριβή, άρα από τον πόνο, ίσως και από το ματωμένο δάκτυλο ή από την ματωμένη καρδιά του λυράρη ή του γλεντιστή, και γι αυτό ξεφεύγουν από τα εγκόσμια και ταξιδεύουν πάνω από στεριές και θάλασσες σαν ονειροπαρμένα ξωτικά.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Η μνήμη είναι γιορτή. Πόσο μάλλον όταν ανοίγει ένα σπουδαίο μουσείο, όπως αυτό της Ελεύθερνας, που κάνει οφθαλμοφανή την αλήθεια του Ομήρου, που περιγράφει με τέχνεργα την αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Στην χαρά, μαγειρεύουν πιλάφι. Η χαρά είναι πολύπλοκη, αλλά το φαγητό της αρχέγονα απλό. Καθώς το πιλάφι αρτύζεται μόνο με αλάτι και λεμόνι, η νοστιμιά του πρέπει να είναι αυτοδύναμη. Όλη η δύναμή της είναι η θαυμαστή χλωρίδα της Κρήτης που τα πρόβατα και οι αίγες ενσωματώνουν στο κορμί τους, ή αλλιώς η αύρα του τόπου. Μοιάζει με αρχαία σπονδή, καθώς έχεις την αίσθηση ότι τα αγάλματα σε ακολούθησαν από το μουσείο και ήρθαν και κάθισαν δίπλα σου, γύρω από το χοροστάσι.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Μαζί τους και η Κόρη της Ελεύθερνας, το κάτω μέρος ενός αγάλματος των Πρωτοαρχαϊκών χρόνων. Αυτή δεν ήταν τόσο προβεβλημένη, όσο η διάσημη Κυρία της Ωσέρ, η δίδυμη αδερφή της του Μουσείου του Λούβρου, ένα δαιδαλικής τεχνοτροπίας άγαλμα του 640 π. Χ. Γιατί είναι όντως δίδυμη αδερφή της η Κυρία της Ωσέρ που τις χώρισαν πιθανότατα στα τέλη του 19^ου αιώνα. Όμως η επιμονή του καθηγητή Νίκου Χρ. Σταμπολίδη και οι εργαστηριακές αναλύσεις – κάτι σαν το DNA των γλυπτών – έδειξαν ότι βγήκαν από την ίδια μήτρα, το λατομείο της Ελεύθερνας. Και οι δυο αδερφές συναντήθηκαν ξανά στην Αθήνα, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, το 2004 στο πλαίσιο της έκθεσης «Ελεύθερνα: Πόλη, Ακρόπολη, Νεκρόπολη». Δεν γινόταν η παριζιάνα να μην ξαναδεί έστω και για μια φορά τα αδέρφια της στην Ελλάδα.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Το μαράζι της ξενιτιάς και ο καημός του γλεντιού. Οι μαυροφορεμένοι κρητικοί που χορεύουν μετά το συμπόσιο, θυμίζουν πολύ έντονα τους Κουρήτες, τους λίθινους ασπιδοφόρους πολεμιστές, που κοσμούσαν το ηρώο, «ομιλούντα σύμβολα» για τους νέους της πόλης της Ελεύθερνας. Εξάλλου Κουρήτες είναι και το όνομα του συγκροτήματος που χορεύει. Οι μύθοι και το παρελθόν δεν σβήνει ποτέ. Οι Κουρήτες χτυπούσαν τις ασπίδες τους για να σκεπάσει ο αχός το κλάμα του μικρού Δία, για να μην πάρει είδηση ο πατέρας του, ο Κρόνος, και τον φάει. Αυτό το μεγάλο ταφικό μνημείο, με εμφανείς αναφορές στο προηγούμενο μινωικό παρελθόν, είχε ανεγερθεί στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, είναι ίσως ένα από τα αρχαιότερα κενοτάφια – μνημεία «του άγνωστου στρατιώτη» που έχουν βρεθεί πάνω στη Γη. Όντως είχαν την τιμητική τους οι ήρωες την εποχή του Ομήρου.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Τα σύμβολα και οι συμβολισμοί είναι παρόντα στο γλέντι. Η αύρα του τόπου είναι το πιο ισχυρό καρύκευμα που μετουσιώνει το φαγητό σε πολιτισμικό συμβάν. Το ζουμί που μεταγγίζεται από το μεγάλο καζάνι στο μικρότερο όπου θα μπει το ρύζι, με αναλογία τρία προς ένα, για να συμπυκνωθεί σε πιλάφι, περιέχει ήδη τη γεύση και την ατμόσφαιρα του τόπου. Το πιλάφι που θα φτάσει στα τραπέζια δεν είναι ένα φαγητό που απλώς θα τους χορτάσει, αλλά είναι φάση μιας ολόκληρης τελετουργίας, κάτι ανάλογο με τις θυσίες, τις σπονδές και τις χοές των αρχαίων. Ίσως γι αυτό και οι τέσσερις αριστοκράτισσες της Ελεύθερνας να αισθάνονται τόσο μεγάλη οικειότητα με τους σύγχρονους συμπατριώτες τους και τα γλέντια τους, παρά το μεγάλο μυστήριο που τις τυλίγει σαν αδιαπέραστη από τα μάτια αχλή των αιώνων. Ζούσαν πριν από τα μέσα του 7^ου π. Χ. αιώνα και οι ηλικίες τους κυμαίνονταν από τα 23,5 χρόνια η νεότερη και τα 72 έτη η πιο ηλικιωμένη, η οποία ήταν και ιέρεια. Ήταν ανταφιασμένες σε εντυπωσιακό κτίριο κατά τη φορά της ζωής, από την ανατολή η νεαρότερη, προς τη δύση η γεροντότερη. Από τα ρούχα με τα περίτμητα χρυσά ελάσματα που πιθανόν είχαν ραμμένα πάνω τους και τις χρυσές ταινίες που κάλυπταν και μέρη του σώματός τους, τα κοσμήματα και τα κτερίσματα που τις συνόδευαν στην τελευταία κατοικία τους, φαίνεται ότι ήσαν επίλεκτα μέλη της κοινωνίας της Ελεύθερνας, συνδεδεμένες με το παρελθόν του τόπου και τον χαρακτήρα του. Τις συνόδευαν μινωικοί σφραγιδόλιθοι και σκαραβαίοι από την Αίγυπτο ή την Φοινίκη.

© Nikos G. Mastropavlos / eudemonia.gr

Στην κοινωνία έχουν ξεχωριστή θέση οι αριστοκράτισσες, αλλά στα γλέντια διεκδικούν θέση δίπλα τους και οι ωραίες. Κι αυτή η μεταγενέστερη, «σανδαλίζουσα» Αφροδίτη του 2^ου  ή 1^ου αιώνα π. Χ., είναι από τα πιο ωραία αγάλματα της θεάς της ομορφιάς και του έρωτα που μπορεί να δει κανείς. Στεκόταν με αυτή την παροιμιώδη χάρη που αναδύει η κίνησή της στο Μεγάλο Λουτρό του Κατσίβελου και δίπλα της τη συντρόφευε ο Πάνας, και οι δυο τους επιβάτες αυτού του θαυμαστού πέτρινου καραβιού, όπως παρομοιάζει ο Νίκος Χρ. Σταμπολίδης τον λόφο της Ελεύθερνας, που τους ταξιδεύει μέσα στους αιώνες και μας ταξιδεύει.

Το γλωσσάρι της Κρήτης

Αρμαθιά: Σειρά ομοειδών πραγμάτων ομαδοποιημένα με σπάγκο ή σύρμα. Η πιο συνηθισμένη είναι η αρμαθιά των ψαριών.

Παρασιά: Η εστία επάνω στην οποία στήνεται το καζάνι, με τη φωτιά να καίει από κάτω του.

Τόξο της λύρας: Το τόξο των νησιών Κρήτη, Κάσος, Κάρπαθος, Χάλκη, στα οποία το βασικό μουσικό όργανο των παραδοσιακών γλεντιών είναι η λύρα.

Χοχλακίζω: Η «έκρηξη» με έναν χαρακτηριστικό, υπόκωφο, ήχο των φυσαλίδων που ανεβαίνουν στην επιφάνεια του παχύρευστου υγρού που βράζει.